عاشورا سراسر زیبایی و شکوه است؛ زیرا به دست انسان هایی رقم خورده که در نهایت کمال و زیبایی های انسانی و اخلاقی می زیستند. به همین دلیل امام حسین علیه السلام یاران خود را بهترین انسان ها برشمرد و در شب عاشورا مقامات شان را به آنها نشان داد؛ زیرا می دانست آنها زیبایی مطلق را درک کرده و خود زیبا شده اند و هرگز تمنای زشتی و پلیدی ندارند و خلاصه آنکه «ما رأیت الاّ جمیلا».

 

بی گمان هر فردی از انسان و هر قوم و ملّتی از انسان ها با نظر به چگونگی و تفسیر و توجیهی که درباره حیات خود دارند و با نظر به فرهنگی که در آن زندگی می کنند، حقایق را به عنوان آرمان ها و ایده های اعلا برای خود پذیرفته اند. این آرمان ها و ایده ها اگر از سنخ عظمت های معقول، مانند عدالت و آزادی و نظم و صدق و اخلاق و فداکاری و دیگر تجلیات تکاملی روح باشند، تحقق و انطباق آنها در رندگی عینی انسان ها، جمال معقول و زیبایی عقلانی و والا نامیده می شود، و اگر از سنخ ترکیبات و کیفیات محسوس باشند، زیبایی حسی نام می گیرد.

این تقسیم درباره زیبایی، جمال معنا و جمال صورت یا زیبایی معقول و زیبایی محسوس، ریشه هایی بس ژرف در احساسات اعلای بشری دارد. اینکه سعدی می گوید:

صورت زیبای ظاهر هیچ نیست

ای برادر سیرت زیبا بیار

دیر و زود این شکل و شخص نازنین

خاک خواهد گشتن و خاکش غبار

این تقسیم یک تخیل شاعرانه نیست. (جعفری: 1375، 209 و 210) که آن کسی که با «چشم نظام احسن» به همه هستی می نگرد، هم خیلی چیزها را می بیند و هم نگاهی زیبابین دارد. در واقع باید دید با چه چشمی و عینکی دارید می بینید.

زیبابینی تحفه ای شاعرانه نیست تا هر کس در آن وادی گام بگذارد، که خود هنری است متعالی که هر چه به زیبای مطلق نزدیک تر، زیباتر و زیبابین شود. این گونه است که در مقابل طعن دشمن راوی بزرگ ترین حماسه توحیدی هستی، آن را زیبا می خواند و ندای «ما رأیت الاّ جمیلا» (مجلسی: 1403ق: ج45: 116) سر می دهد.

پس از این مقدمه کوتاه می کوشیم اندکی از جلوه های زیبایی و نمادهای جمال را در آینه کربلا برشماریم که در حقیقت، لحظه لحظه عاشورایی کربلا، تجلی زیبایی بود.

1) تجلی کمال آدم

اینکه انسان تا کجا می تواند اوج بگیرد و خدایی گردد و فانی در او، در «میدان عمل» روشن می شود. کربلا نشان داد سقف تعالی انسان و آستانه رفعت روحی و تصعید وجودی و ظرفیت کمال جویی و کمال یابی او تا کجاست. پرونده آن حماسه نشان داد «که تا چه حد است مقام آدمیت». این نکته برای جویندگان ارزش ها بسی زیباست و معیار. (نهاد نمایندگی رهبری در دانشگاه ها: 1389: 252)

2) تجلی ادب

یکی از زیبایی های حماسه عاشورا، تجلی ادب بود. با مطالعه عاشورا درمی یابیم که عاشورا، یعنی ادب. مصداق های فراوانی می توان برای این صفت زیبا برشمرد؛ مثل دیدار حر با امام حسین علیه السلام؛ دیداری که سرنوشت حر بن بزید ریاحی را تغییر داد و او را از نام آوران عرصه زیبایی های عاشورایی قرار داد.

داستان از این قرار است که حر در برخورد های اولیه با امام، وقتی که مانع از حرکت و بازگشت حضرت شد، امام او را خطاب نمود و فرمود: «ثکلتک امّک ما ترید»؛ یعنی مادرت به عزایت بنشیند‍! از ما چه می خواهی؟ حرّ گفت: اگر دیگری جز تو نام مادر مرا می برد، البته متعرض مادرش می شدم و پاسخ او را همین گونه می دادم، هر که خواهد باشد، اما در حق مادر تو جز بزرگداشت سخنی بر زبان نمی توانم آورد. (قمی: 1368، ج1: 393)

این ادب جناب حرّ را می رساند که با وجود علاقه به مادرش، در برابر عظمت شخصیتی چون فاطمه علیها السلام سر تعظیم فرود می آورد و ادب را رعایت می کند و البته که همین ادب سبب مقامی کم نظیر برای او می شود.

3. تجلی رضای الهی

شاید یک از مقام های عالی اخلاقی و عرفانی که درک آن مشکل و البته واجد شدنش ارجمند است، مقام رضاست. پس اگر حضرت زینب علیها السلام عاشورا را نماد زیبایی می خواند، به همین دلیل است.

جلوگری رضای الهی در عاشورا چنان است که باید روی دیگر این حماسه را تبلور رضا نامید. در حقیقت کربلا تجلی گاه رضای الهی است. امام حسین علیه السلام در واپسین لحظات حیات در قتلگاه چنین زمزمه می کند: «الهی رضی بقضائک».

این مرحله از عرفان، یعنی خود را هیچ ندیدن و جز خدا ندیدن و در مقابل پسند خدا اصلاً پسندی نداشتن. در آغاز حرکت از مکه به سوی کوفه نیز در خطبه ای فرمود:«رضا الله رضانا اهل البیت؛ رضا و پسند ما خاندان، همان پسند خدا است».

البته مقام رضا ثمره محبت است. (سجادی: 1372، 31) نمونه ماندگار دیگری که نقل آن آموزنده است، داستان جناب «عابس بن ابی شبیب» است که از شجاعت و دلیری اش کسی جرئت نزدیک شدن به او را نمی کرد. از این رو، دشمن به سنگ باران و تیرباران او دست زد. در این وقت بود که او بی باکانه زره و کلاه خود خویش را کند و وقتی دشمن به او ندا داد: « آیا نمی هراسی که در گرماگرم جنگ سر برهنه ای؟» پاسخی داد که ترجمان دیگری از زیبایی شناسی است. فرمود: «آنچه از دوست به دوست برسد، آسان و زیبا است». (مازندرانی حائری: بی تا، ج1: 39)

4) تجلی بوی خوشِ همراهی با یوسف

یکی دیگر از لحظات زیباآفرین عاشورا، داستان شهادت جناب «جون» است که جز در سایه ولایت خواهی پدیدار نمی گردد. «جُون» غلام سیاه و بدبویی که در زیباترین حالت، چون ما می زیست، ولی در سایه متعالی ولایت، به حیاتی زیبا رسید و بلکه صورتی زیبا و بوی خوشی یافت.

امام حسین علیه السلام به او فرمود: تو از طرف من آزادی. تو در جست وجوی عافیت از پی ما آمدی؛ اینکه خود را به راه ما گرفتار مساز! جون عرض کرد: ای فرزند رسول خدا، من در آسودگی بر سر خوان شما باشم و در روزگار گرفتاری از شما دست بردارم؟! به خدا سوگند! بدبو و کم آبرو و سیاهم، بهشت را بر من ارزانی دار تا بویم خوش و آبرویم شریف و رنگم سپید شود. نه به خدا قسم! از شما جدا نمی شوم، تا این خون سیاهم با خون شما بیامیزد.

به دریایی در افتادم که پایانش نمی بینم

من آزادی نمی خواهم که با یوسف به زندانم

سپس او – که رضوان خدا بر او باد – پیکار کرد تا به شهادت رسید. امام بر بالینش آمد و فرمود: «خدایا، چهره او را سفید و بوی او را خوش گردان و با نیکان محشورش فرما و میان او محمد و آل محمد آشنایی آور.

هنگام دفن او را سپید و نورانی و خوش بو یافتند.

امام زین العابدین علیه السلام فرمود: مردم پس از عاشورا در میدان جنگ حاضر شدند و شهدا را دفن می کردند و جنازه جُون را بعد از ده روز، در حالی که بوی مشک از آن برمی خاست، پیدا کردند. (محدثی: بی تا، 506)

5) تجلی وفا

یکی دیگر از جلوه های زیبایی شناسی کربلا، وفاست که در شخصیتی چون سعید بن عبدالله حنفی آشکار می شود. وی که در شب عاشور از میان دو انگشت ولی خدا مقامش را مشاهده کرده، چرا مست و مسرور نباشد و ظهر عاشورا خود را سپر بلای امام خویش برای اقامت نماز نکند؟

وقتی با سر و صورت و چشم و پهلوی زخمی اش روی زمین افتاد، از امام خویش پرسید: «اوفیت یابن رسول الله؟؛ آیا وفا کردم» و تأیید شنید: «نعم انت امامی فی الجنه؛ بله! تو جلودار من در بهشتی!» (قنبریان: 1381، 409)

 

منابع
جعفری، محمدتقی. 1375. زیبایی و هنر از دیدگاه اسلام. تهران: نشر کرامت. چاپ دوم.

سجادی، سید ضیاءالدین. 1372. مقدمه ای بر مبانی عرفان و تصوف. تهران: سمت.

قمی، شیخ عباس. 1368. منتهی الآمال. تهران: مطبوعات حسینی. چاپ پنجم.

قنبریان، محسن. 1381. حسین علیه السلام زیباساز حیات، مجموعه مقالات همایش امام حسین علیه السلام. تهران: مرکز چاپ و نشر مجمع جهانی اهل البیت علیهم السلام. چاپ نخست.

مازندرانی حائری، شیخ محمدمهدی. بی تا. معالی السبطین. تبریز: بی نا.

مجلسی، علامه محمدباقر. 1403ق. بحارالانور. بیروت: داراحیاء التراث العربی. چاپ سوم.

محدثی، جواد. بی تا. فرهنگ جامع سخنان امام حسین علیه السلام. قم: نشر معروف.

نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها. 1389. پرسش ها و پاسخ ها، ویژه محرم. قم: دفتر نشر معارف. چاپ شانزدهم.